Nivîsa dini de bo lehenga romana Şador me gotibû istikrar karktera mêr -Rizgan- çiqas kêm be jî atmosfera romanê dagir kiriye. Belê ezê di vê nivîsa xwe aynı zamanda ser Rizgan û vegotina wî’yi de oluşturur. Dilawer Zeraq li ser lehenga mêr çalışma dirêj û kedek zêde daye û ji karekterê din bêhtir li ser sekiniye û honandiye.
Derûniya Rizgan tevgirtinên wiye li hemberî Besnayê. Helwest û li dijî civaka kevneperestî sekna wî têkîliya ku bi dê û bavê re hatiye dayîn çaxê head, Rizgan bê ronîkirin ile birlikte analiz edildi. Çareseriyaîro di zarokatiyê da hatiye veşartin. Zeraq, lehenga romanê chi qasî a kodên veşartî dorpêç bike jî di bîranînên wî da gelek tiştû encama rojaneya wî dide dest. Rizgan li gor Besnayê bir derva re têkîliyên wî yên xurt tine. Çok fazla radyo ve çok zaman. Lisan û hisê xwe re bêhtir vext derbas dike. Vedigere hindire xwe çimkî hê jî li pey Çözümserkirinên xwe û tramên xwe ye. Deriyên wî yê li dijî civakê şidandiye, parastinek em baseû residence parastin hin caran wisa bi hişkî dimeşe ku li hemberî karekterê bivê-nevê şidandiyek xwe derxe square. Yani pirsek ji xwe cih çêdike. Rizgan ve helwestû nêzikatiya xwe ya girtî û parastî da, çi tê da hatiye veşartin ku ew qas bi hîs û hêrs tevdigere?
A vegotina Rizganû li ser birrû birranînên wî çaxê meriv hûr Tabana du tişt derkeve pêşiya me. Yek têkîliya ku bav bi dê re daniye yên din jî têkîliya bi dibistana ewil ve bandora mamosteyên kolonist re hatiye dayîn üssünde. Zeraq destpêka binestî yê ji malê va dide der û bi destnîşanên mînakî û zelalî vegotina xwe xurt kiriye. Diya Rizgan du caran bindestiyê hîs dike; Bav û mêtingerên welat. Karektera bavê destnîşana li bin dagirkeriyê hêma dike û piştre pergala ku kolonîstan ava kiriye û di ser da encama leystikên serdestan eyan bilgi günü xuya kirine. Bav jî a bindesta male va dikeve rolela serdestî û dê üsse bağlandı. Rizgan jî, rasterast a serdestê malê va najî a nekserî/dolaylı dijî olan bir dê re hîs a binestiya ewil dijî’dir. Onun bir binestiya duyması dibistana ewil da bi hemu dijwariya xwe üssü, onun kanalı. Bu dilde en bağlayıcı da tirsa ku ji xwe cîh peyda kiriye her alîva li derûniya karekterê xwe meşandiye û dorpêç kiriye.
Tevgirtinên, eskere üssüne karşı civakê li hemberî malbat ve civakê ile. Zamanında Parastiye’ye yeni teslimat yapılıyor. Lê ji kodên mêrbûnê xwe xelas nekiriye. Çaxê Rizgan bi Besnayê yeniden dikeve têkîliyê bi îsrarî pênase dike ku nêrbûna xwe binpêkiriye. Her ali ve karakterin üsse ulaşması nasıl mümkün oldu?
Sosyoloji civakê, aboriya ji hev ketî, astengiya li ber chandû zimên di derûniya ferdan da hêdî hêdî hêrsbûn û ji xwe nerazîbûnê di honine. Rizgan her zaman derbeyan xwariye -yan jî bi her tevgirtin û helwesta jiyane wisa şîrove kiriye- bi wan encaman jî tevgirtina wî bi vê rêye xwe daye nîşandinê. Ji xwe Besna her zaman daxwaza lisana Rizgan û li ser bêdengiya wî ji devê wî vegotinek hêvî dike. Tekîliya Rizgan Tabana ku ji mal û dibistanê vardı xwendin, têkîliya di navbera bav û da diyalog içinde bi vegotina Rizgan bixweynin; “ (…) dêya min ket nav xeberdanê û got, ‘Camêr, tu çawa dizanî jê re negotiye û ji zarokên din re gotiye?’ Bavê min, li ser van gotinên dêya min, hêrsa xwe ya mezin rakir û bi ilankî birû û qîrdanê pijiqî dêya minû got, ‘Nefo, zêdegavîyan neke! Tu ne ya van tishtanî! Çi yê te jê ye, ez çawa dizanim an jî nizanim..! Ez pê dizanim…’. Dengê bavê min û gotinên wî yên ji dêya min re, kiribû ku ez ji pirsa xwe vegerim.”[r.43].
Bu durumda ev, ev diyaloğunun aynısıdır. “Na kurê’m tu şaşî… Mamosteya te ne yeka wisa ye. Ew tiştekiî wisa nabêje.”[r.43]. Bu arada Rızgan bisekinin. Bav ji jina xwe û têkîliya wê ne raziye. Ji bo biz her zaman pirs û gazînê dê a helwesta bavê re tê qûtkirin û peyvên dê di lisana wê da dimîne, asê bide. Besna jî çiqas bi ser Rizgan va diçe û zorê dide wî; rihê bav di derûniya Rizgan de derkeve squareê. Lê role di vê da hatiye guhertin, Rizgan nakeve rola nêrbûne. Rizgan di têkîliyên residence da li pey ahenga Serbestbûnê bigere jî tiştê ku xeyal dike û dijî di navbera wê da newalek fireh base û bêhêvî vedigere xwe. Rizgan naxwaze bikeve rolela bavê û bi Besnayê re têkîliya wî carcarna bêhemdî xwe be jî dikeve nav nêrbûnê. Bêbersiviya Rizgan Besna daxwaze Rizgan bikeve rolü nêrbûnê. Çaxê Rizgan emel û hêviyên Besnayê di lisana ve dihele şaşû metel dimîne. Rizgan daxwaz û hêviya Besnayê çıplak çimkî zane di dawiya dawî de ewê chi biqevime û encam ewê chi be. Mebesta me ya ‘Rizgan li pey ahengeyê’ bunu barındırıyor.
Caran pirsên û helwesta Besna li hemberî Rizgan li hewayê dimîne’ye gelin. Vega ev hevok rihê Rizgan dide dest û ji xwe dûr xistine (ketine) bi zelalî Eşkere dike; “Te çi ji min e, tu çima ew qasî serê xwe bi min diêşînî… Va ye xweşîya xwe bike… Em di hezkirinekê de mane bi tena dilê xwe.”[r.28].
Evim beni xwend bi devê Rizgan nîn bu. Rizgan bi Besna re zêde naaxive bi sekna xwe û bidegiya xwe niyet û armanca xwe kirinini yaptık. Besna êdî wisa Rizgan nas dike ewê Çawa û bi çi uzaktaî tevbigere ji kû ve dest biki texmîn dike. Hadi ama bundan kurtulmak nasıl mümkün olabilir? Bêguman bêkelecanî-rûtînbûn-ji xwe re kurm kirin effect û bandora xwe ewê bide hîskirin. Helwest derxistina Besnayê Rizgan dibêje’de; “Va ye xweşîya xwe bisiklet…”. Mesken hevok bo derûniya Rizgan, ana xwe derxe squareê’ye geldi. Rizgan ji Besnayê, vega û hezkirina xwe bisikletle üs olarak ye ez li vir. Ji ve hevokê tiştê meriv derxe: Minetek veşartî û qiymet dayîna hezkirinek bêdengî li dar dixe.
Sewdayek li ser lingên Serbestbûnê jî ji me re behs dike. Rizgan, Besnayê’nin bir ego ve süper ego olduğu bir têkîliya’dır. Hevok didome; “Çêjê jê hilde. Te çi jê ez çawa guherîme… Bi kartêka kîjan sedeman guherîme. Belkî jî qet ne guherîme… Belkî jî ew hestpêkirina te ye…”. Rizgan li hemberî Besnayê hişk e. Muhtemelen Rizgan da bir yerleşim yeri, arazi kiriyesinde travma geçirmiş bir ev. Deneyim û jiyana ku Rizgan jiyaye bêhemdê xwe be jî li ber Besnayê konut tevgirtin derketiye holê. Rizgan her zaman dudilî da asê maye “Te çi jê ez çawa guherîme” û “Belkî jî qet ne neguherîme”.
Hadi Rizgan’a bir bakalım ve direksiyona geçelim. Dibistana ewil di her zarokên kurdan da tramvay kûr vekiriye. Dibistan tinekirina onun beni yê ewil e. In a qeydeû pergala li ser sebiyên kurdan hatiye meşandin encamên tinekirina îro xwe Eşkere kiriye. İlk defa ne diyeceğimi bilemiyorum, seninle konuşmak istemiyorum, seninle konuşmak istemiyorum. Dibistanên ewil qadek dijwar bû û bi zanayî-pergalî hişê zarokên kurdan leystin bû. Hem lêdan hem de açıklama malbatan ve di hiss û lisana zarokan da tirsa kolonistan eyda kirin bu. Zarokan bi zorê dibirin dibistanan, paşiyê bêdiplomayî li ber tiştî astengî derxistin: pêşeroja zarokan bi dê û bavên re şandina bi lisan derxist square. Îro seranserê cîhanê gelên Dom ji binî zarokên xwe naşînin dibistanan û li bin her dewletî û alên wan çanda xwe parastin li ber xwe dan û bi tembûrên xwe bi zirneyên xwe û bi defên xwe muzîka xwe doman din
Ji Emerîkayê bigrin heta Canadayê ji wir state ku bi her alîva ji xwe ketî û bêbingeh da xwe parastin. Dîsa li dewletên Ewropayê gelên, bir dibistanên dagirker û kolîstan da têk çûn û hê jî têk’e bağlandı. Îro li Bakur û Rojhilatê tê serê serê zarokan têkçûn eû têkçûnek bevegere mixabin. Hata û sûcdarbûne bêguman ê kolîstaye lê em hemû sucdariye bavêjin ser milên wan emê ji rastiye dûr bikevin. Yani Kur’an’dan bir sedî sed, a lisana xwe nebin jî a rihetî zarokên xwe şandin dibistanan’dır. Ana Sayfa “okul öncesi eğitim” armanca wê skin bo tinekirine nîne? Ji bin rakirin dokuz mu? Belê ew e. Rêber û têkoşerên hemwelatiyên me jî ketin nav housing feqa ku dewlet bikardianî. Her zaman bana “bixweynin” digotin. Belki benim için xwend ya da ji çi ve benim için xwend? Bila konut pirsa çılgın ji biz bimîneyiz!
Dilawer Zeraq konut sorunu, hayat di romana xwe şefi honandiye, çimkî êşa ku her zarokên kurdan da qewîmiye nivîskar jî dî û jiyaye. Zeraq ve rastiya malbatan û civakê re tiştên ku xuya dike bi wêrekî bi vegotinek xas raxistiye ber çavan. Ka em çend birranînên Rizgan ji dibistanê bixweynin; “(…) Lê mamosteya me bi hêrsekê ket hundir û piştî ku bi ilankî behecokî navê me xwendin û yên hatî û yên nehatî diyar kir”. Mamosteya kölelik kolonizasyonu, gelek serkeftî bun rakirinê’nin her kıyametê’sinde. Lê zarokên kurdan jî xweş di dilopek av da qiyametê radikirin, min dî ne yek araba muhtemelen hezar araba min dî. Lê memûrên ku ji malê bûn qeweta me ne digihişt wan çimkî ciranên me bûn li sikakê me dijiyan. Her tişt di wê da asê dima, her tişt.
Rizgan didomîne; “Mamosteya me ez wekî berpirsê dolap pirtûkên polê hilbijartibûm û kilîta dolabê jî spatibûm. Loma jî, gelek caran min xwedîtî li perê xwe nedikir lê li kilîta dolabê dikir (…) min her tim pêşî sehitî li berîka xwe dikir ka kilît tê de ye an na.” Konut destnîşana tirsê ye, Rizgan xwedî berîka xwe dernakeve lê xwedî li kilîta dolabê derkeve. Büyük ve güzel bir telebeyan diledin. Helwesta mamosteyê dibistanê dibistane dibistane dijminatî ava kirine. Kıymetek derevîn dide Rizgan yên din xwe bila bêqiymet hîs bikin. Ana sayfa leystikek dijware. Barınma sorununun “berpirsî/sorumluluk” olduğu için bu sorunun çözüldüğünü görüyoruz. Tirsa Rizgan dibistanan dastpêkiriye û heta ku ji xwe re mikûr be mesken tirs zindî maye, chi vecondition chi eşek. Mamosteya Rizgan di cihê xwe da natevize çimkî zarokên bintest li hemberî wê henin, zarokên bêdiran û bêdeng henin; “(…) destê Tu deng ji me derneği. “Bana gel, iyi vakit geçirmiyorsan dikebilirsin.”
Piştî ev beni xwend em chi li serê biaxifin empty û valaye. Lê memûrên kolonist çawa bi hest û hiş wantyzin mînakek din ez ê bidim; “Binêrin, berstûka spî kermeyên qirêjê girtina. Hûn ne li malan, li şikeftan dijîn…” mamosteya Rizgan wezîfeya xwe ya li ser zarokên mêtingeriyê didomîne û kesayetên “ji xwe ne bawer” ava dike û Çaxê roj sınır teslimi wan bila hêsan be. Zeraq bi vegotina xwe ya zelal rastiya rastin daye be me. Di romanê da gelek doneyên wisa henin. Konut bana biranînên Rizgan xwend rewşa me ya rastiya rastiyên zarokên kurdan ne; Her durumda derbas bûne di derbas, rezidans pergalîro ve ê şikliû schemalî nedome jî renkli bir cuda didome. Kolonîst pêşî dixin nav paşiyê jî bi heqeret û bi minet tevdigerin “berstûka spî kermeyên qirêjê girtine” di destpêkê da li ber avê bive asteng paşiyê pirsa kuma konut (wisa) qirêjê?
Li dijî serdestan chi bav chi pergala kolonistan be bi “zimanê” xwe hebûna mezin kiriye. Sîstema ku bo tinekirine ferman daye, Rizgan bi peyvên xwe qulek vekiriye. Rızgan’da farklı bir ev, pergala, yeni cilt, dayike ve netewbûne heye var. Konut têkoşerî jî leqaye fiyatıên mezin hatiye û parastina karekter-sekna xwe ya rûmete jî bêşik ji vir hêzê standiye. Piştî ew qas bindestî, zora civakê û pergala ku hê jî tê da dijî; meriv ji Rizgan çawa dikare benda tevgirtinek bêqusir bisekne? Bêguman li benda tiştek wisa seknandin xiyale û ji rastiye gelek dûr e.
Tişte ku Rizgan jiyaye bi Besna re naxwaze bijî. Û Rizgan, daha önce de söylediğimiz gibi mi? Bo vî Rizgan xwe dûr dixe ji gelek tiştan. Besna jî bi eks diçe ser Rizgan û mesken têkîliya ku derketiye squaree meriv dikare wisa penase bike “seqet” “eks” û “hişk”. Rizgan bi tezamiya jiyana xwe da her tim birîndarû li bin siya serdestan pan xwe ya hebûne geriyaye. Desteğin için teşekkürler. Her durumda, romane jî rûye civaka me ya xwendeyan hêma dike. Xwedî raman in, xwedî forasetû his in, zordestia serdestan’ın tabanı da li pey rêû qadan vekirinê ne. Lê wek hemwelatiyên xwe acîs in û her zaman di stresa hebûna da liberxwe didin. Şador romanek dibingeha xwe da giran bi vegotina xwe ya zelalbûna rastiye ve jî serkeftiye. Gölge di atmosferik herikbarû felsefi da xwe domandiye. Şador hê nû bi dest xeberdanê kiriye û ewê her takım xeberdanê jî idi.
